Kilka słów o współczesnej powieści historycznej

Dziś w zarysie chciałbym przyjrzeć się współczesnej polskiej powieści historycznej. Powieści, która wprawdzie została napisana dekadę temu, to jednak dopiero teraz po nią sięgnąłem. Mimo że na półce leżała już dość długo, czekając na swoją kolej. Mianowicie, książką tą jest Gra w kości Elżbiety Cherezińskiej.

Powieść historyczna w kulturze współczesnej

Odmiana powieści, jaką jest powieść historyczna, wciąż znajduje swoje miejsce w dyskursie literatury popularnej i popkultury w ogóle, choć może nie tyle ile inne konwencje popularne, które też nierzadko mogą być stylizowane z postmodernistycznym zacięciem na powieść historyczną.

Powieść historyczna obecna jest w kulturze od XIX wieku, zdobywając liczne grono odbiorców wraz z innymi odmianami powieści popularnej¹. Współczesna powieść historyczna i jej „piastowska” odmiana może pochłaniać wiele elementów z innych odmian powieściowych, kierując się ku literaturze popularnej właśnie. Jednakże nie rezygnuje przy tym z przekazywania treści mitów społecznych, historycznych i kulturowych, oddziałując na ponadpokoleniową świadomość historyczną². Nierzadko też autorzy powieści historycznych mityzują epokę i postaci, których losy starają się przedstawić czytelnikom. Idąc za N. Lemann, jest to „pewien niezbywalny element mitów historycznych i historiograficznych, służących podtrzymaniu wizji wspaniałej przeszłości.”³

Mówiąc o powieści historycznej, najczęściej na myśl przychodzą, głęboko zakorzenione w polskiej kulturze i świadomości narodowej powieści Henryka Sienkiewicza, lecz w gruncie rzeczy odnaleźć ich można znacznie więcej. Do tej odmiany prozy zalicza się, chociażby twórczość Władysława Jana Grabskiego autora Sagi o Jarlu Broniszu, czy współcześnie Elżbietę Cherezińską właśnie. Prowadząc rozważania nad powieścią historyczną, należy pamiętać, że jest to jednak fikcyjne, fabularyzowane, narracyjne dzieło literackie, nawet jeśli niesie w sobie wielkie ślady historii, to nie jest jednak dziełem o historii, a pozostaje dalej powieścią. Przypominał niegdyś o tym fakcie Jan Trzynadlowski w swoich uwagach na temat sienkiewiczowskiej trylogii, pisząc: „Jest Trylogia wielkim cyklem powieści historycznych, ale chyba nie powieści o historii, aczkolwiek w toku budowania tej konstrukcji rozrastał się nie tylko zamysł czysto fabularny, lecz i niejako substancja dziejowa, która nader często górować się zdawała w sensie literackim, powieściowym, nad materią zdarzeń romansowych, anegdotycznych. Rozbudowane, z podłoża historycznego wypływające, a z nurtem tła powieściowego ściśle związane, epilogi Ogniem i mieczem oraz Pana Wołodyjowskiego, dalej rozległe «sceny» historyczne, szczególnie w pierwszej powieści i w Potopie — wszystko to złożone jest z «obrazów historycznych», nasyconych ponadto ukierunkowaniem interpretacyjnym. ...”⁴. Kontynuując, zaangażowane w powieść fakty historyczne sprawiają, że fabuła i narracja nabiera pewnego uporządkowanego rytmu, w którym odnajdują swoje miejsce elementy fikcyjne – powieściowe, a co z kolei prowadzi do tego, że materiał historyczny konwencjonalizuje się i poddaje „gatunkowym rygorom powieści”⁵. Kazimierz Bartoszyński zauważa, że powieść historyczna nie mogłaby istnieć bez nauk i metodologii historycznych, gdyż to one właśnie są źródłem informacji, jak również wpływają na zawarty w powieści pogląd wyjaśniający i interpretujący dane dzieje historyczne⁶.

Akcja Gry w kości toczy się w ciągu pięciu lat między 997 a 1002 rokiem – od śmierci Wojciecha Sławnikowica (św. Wojciech) do śmierci Ottona III. Autorka w swojej narracji stara się zrekonstruować realia średniowiecznego księstwa Bolesława Chrobrego i jego relacji oraz interesów z cesarzem Ottonem III. Stąd też w fikcji literackiej zaproponowanej przez Cherezińską umieszczone są fakty i postacie historyczne, istotne dla wciąż kształtującego się na przełomie X i XI wieku państwa Polskiego, splatające się z autorskimi fantazmatami. O tyle, o ile znaczna część postaci i wydarzeń jest prawdziwych, o tyle konstrukcja psychologiczna bohaterów, a przede wszystkim sposób ich politycznego myślenia, w powieści musi pozostać subiektywnym wyobrażeniem autorki. Konstruowanie postaci w tym kontekście wydaje się w powieści Cherezińskiej bardziej wysunięte na pierwszy plan niż samo tło historyczne, co może być także istotnym czynnikiem, który ma zainteresować czytelnika. Jednakże z punktu widzenia literatury jako nośnika pamięci kulturowej, tło historyczne powieści jest również niezwykle istotnym elementem.

Idąc zatem tropem literatury i pamięci kulturowej w ujęciu Astrid Erll, która pisze, że: „literatura przenika i rozbrzmiewa w kulturze pamięci”⁷. Zdaniem tejże literatura niezależnie od jej typologii spełnia wiele zadań pamięciowych. Do tychże zadań należą między innymi: kształtowanie wyobrażeń o minionym świecie społecznym, czy przekazywanie obrazów historii⁸. Zgodnie z tym w powieści Cherezińskiej z pewnością funkcje te zostają spełnione.

W posłowiu napisanym przez prof. Przemysława Urbańczyka, który czuwał nad merytorycznym aspektem powieści, tenże podkreśla, że: „… Nie chciałem znać szczegółów zaplanowanej fabuły ani intrygi, żeby uniknąć pokusy wtrącania się w autorską wizję Elżbiety Cherezińskiej. Chłonąłem kolejne «odcinki» pilnując, aby rzeczywistość powieściowa zawarła maksimum zgodności z wiedzą historyczno-archeologiczną, aby znane postaci, zdarzenia daty, miejsca i imiona były «prawdziwe», aby wymyślone postaci, zdarzenia i imiona były prawdopodobne…”⁹. Dlatego też Cherezińska w swojej prozie stawia na realizm, dbając o każdy historyczny szczegół. Według Adama Mazurkiewicza, zarówno dla poetyki XIX wiecznej powieści historycznej, jak i współczesnej istotną cechą jest „mały realizm” zawarty w szczegółach historycznych¹⁰.

Twórcy literatury kreując świat przedstawiony, nierzadko odwołują się rzeczywistości pozaliterackiej. Jednakże w przypadku powieści historycznej odwołania te są dalece zdystansowane w czasie, zwłaszcza kiedy autor podejmuje tematykę wydarzeń i postaci historycznych odległych mu o tysiąc. Choć oczywiście powieściopisarze w prozie opartej na źródłach historycznych i swojej wyobraźni, mogą oczywiście ukrywać aluzje oraz metafory w kontekście współczesnego im świata. Powieść stricte historyczna z punktu widzenia czytelnika może z pewnością zostać uwikłana w rzeczywistość pozaliteracką w perspektywie prezentyzmu. Chociażby może tak się stać w kontekście aksjologicznym, gdzie przedstawione w literaturze wartości mogą zostać zestawione z kulturą współczesną. Wspomniany już wcześniej Kazimierz Bartoszyński, zwraca uwagę na dwupłaszczyznowość powieści historycznej, w której nieodłącznym elementem są odniesienia świata przedstawionego do teraźniejszości¹¹.

Powieść Elżbiety Cherezińskiej sklasyfikować należy jako tak zwaną „powieść piastowską”. Ta odmiana powieści historycznej swoją uwagę skupia właśnie na epoce panowania dynastii Piastów, tj. już od czasów poprzedzających panowanie Mieszka I, aż do śmierci Kazimierza Wielkiego¹². Zgodnie z materiałem słownikowym przygotowanym przez Natalię Lemann, powieść Cherezińskiej spełnia wszystkie wyznaczniki „powieści piastowskiej”. Jest tak chociażby z tego względu, iż jednym z tematów jest polityka zagraniczna Bolesława Chrobrego i jego kontakty ze Świętym Cesarstwem Rzymskim¹³. Choć autorka koncentruje się bardziej na tradycyjnej jej odmianie, aniżeli na bardziej popularnej, zawierającej wątki przygodowe i awanturnicze, starając się być jak najbliżej prawdy historycznej.¹⁴

Gra w kości napisana jest współczesnym i stosunkowo prostym językiem. Autorka nie stara się tutaj stylizować języka na współczesny przedstawionym bohaterom, przez co bez wątpienia czyta się ją lekko, a fakty historyczne prezentowane w takiej, a nie innej formie stają się przyswajalne dla odbiorcy, którzy z przyjemnością chcą śledzić losy bohaterów.  

1P. Tomczok, Mitologie powieściopisarstwa historycznego (na wybranych przykładach z literatury polskiej po 1945 roku), „Porównania”, nr 23, 2018, s. 64.
2N. Lemann, Powieść piastowska, „Zagadnienia Rodzajów Literackich, LX”, z. 2, 2017, s. 190.
3Tamże, s. 190.
4J. Trzynadlowski, Uwagi o poetyce "Trylogii" - historycznej powieści przygody, „Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej”, 57/3, 1966, s. 91.
5Tamże, s. 95.
6K. Bartoszyński, Konwencje gatunkowe powieści historycznej, „Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej”, 75/2, 1984, s. 5.
7A. Erll, Kultura pamięci, Warszawa 2018, s. 224.
8Tamże, s. 224.
9P. Urbańczyk, Posłowie [w:] E. Cherezińska Gra w Kości, Poznań 2016, s. 398.
10A. Mazurkiewicz, Polska współczesna powieść historyczna i kultura popularna (prolegomena), „Czytanie Literatury. Łódzkie Studia Literaturoznawcze”, nr 5, 2016, s. 19.
11K. Bartoszyński, Konwencje gatunkowe…, op. cit., s. 8.
12N. Lemann, Powieść piastowska, op. cit, s. 189.
13Tamże, s. 189.
14Tamże, s. 195.